نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسنده
استادیار، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
10.30465/srs.2024.48961.2149
چکیده
نگاه مسئولانه به محیطزیست و شأن اخلاقی آن از دین و جهان‌بینی انسان نشأت می‌گیرد. بر همین اساس و با سرعت یافتن روند تخریب محیطزیست در عصر حاضر، توجه به مقوله‌های مسئولیتپذیری، دین و اخلاق زیستمحیطی افزایش یافته است. این مقاله با استفاده از روش فراتحلیل نشان می‌دهد، علی‌رغم حجم بالای پژوهشهای صورت‌گرفته در این حوزه در ایران، این مطالعات از آسیب‌های جدی رنج می‌برند. تمامی مقالات منتشرشده در بازه زمانی 1397 تا 1402 با نوعی بحران روش پژوهش روبه‌رو هستند، به طوری که اغلب آن‌ها از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و با رویکرد کمّی تدوین شده‌اند. همچنین بررسی پژوهشهای منتشرشده نشان می‌دهد، نوعی فقر روش‌شناسی، پژوهشی و فلسفی در ایران در حوزه اخلاق، دین و مسئولیتپذیری زیستمحیطی وجود دارد. این مقاله پیشنهاد می‌کند، تلاش علمی مضاعفی جهت تببین اهمیت محیط زیست نزد ادیان و مذاهب صورت گیرد، بنیانی فلسفی برای اهمیت مسئولیتپذیری، دین و اخلاق زیستمحیطی پایه‌گذاری شود و آموزش و قانونگذاری متناسب مدنظر قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Meta-Analysis of Environmental Responsibility, Religion and Ethics Studies in Iran
نویسنده [English]
- Mahdi Karimi
Assistant Professor, Asian Cultural Documentation Center, Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran
چکیده [English]
The responsible approach towards the environment and its moral dignity originates from religion and human worldview. Due to the increase in the environmental destruction in the present era, environment has become one of the most important concerns of human kind today. Based on this, the attention to the environmental ethics and responsibility has been increased. Using the meta-analysis method, this article shows that despite the large amount of research done in this field in Iran, these studies suffer from serious deficiencies. All the reviewed articles between 2018 and 2024 suffer from a kind of research method crisis, so that all of them are descriptive-analytic and compiled with a quantitative approach. As the review of published research shows, there is a kind of methodological, research and philosophical poverty in Iran in the field of environmental ethics and responsibility. This paper suggests that more academic attention is necessary in order to explain the importance of the environment for religions, a philosophical foundation should be established in the domain of value of environmental responsibility, religion and ethics, and appropriate education and legislation should be considered.
کلیدواژه‌ها [English]
- Environmental Responsibility
- Environmental Ethics
- Religion
- Meta-analysis
- Iran
ابراهیمی، مازیار و رمضانی پور، مهرداد (1397). «سنجش میزان مسئولیتپذیری زیستمحیطی گردشگران (مطالعه موردی : شهرستان رامسر)». مجله جغرافیا و روابط انسانی، پیاپی 2.
احمدی، اصغر و همکاران (1397). «پیشگیری اولیه از جرائم زیستمحیطی در آموزه‌های قرآنی». مجله پژوهشهای فقهی، سال چهاردهم شماره 1.
احمدی، مهدی و حسینی قلعه بهمن، سیداکبر (1401). «شأن اخلاقی محیطزیست از نگاه اسلام و مسیحیت». نشریه معرفت ادیان، سال سیزدهم شماره 2 (پیاپی 51).
باقری، معصومه و همکاران (1401). «فراتحلیل مطالعات دین‌داری و مسئولیتپذیری زیستمحیطی در جمهوری اسلامی ایران». دوفصلنامه اسلام و علوم اجتماعی، پیاپی 28.
بلیک، ژانت الیزابت بلیک، و صادقی، کمیل (1398). «اصل احتیاط زیستمحیطی در پرتو قانون ایمنی زیستی». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 32.
بندری، ابومحمد و همکاران (1398). «تحلیل رابطه میان ابعاد اخلاق زیست محیطی دانشجویان کشاورزی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال چهاردهم شماره 3 (پیاپی 49).
تمسکی، احسان و کلاهی، مهدی (1401). «مدل مفهومی ریشه‌های اخلاقی بحران محیط زیست». آب و توسعه پایدار، دوره 9، شماره 4.
حاجیلو، فتانه و همکاران (1400). «بررسی رابطه کنترل اجتماعی و اخلاق محیط زیستی با دغدغه محیط زیستی دانشجویان دانشگاه تبریز». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 36.
حافظی، حسین و همکاران (1401). «مطالعه اثربخشی روش تدریس مبتنی بر طرح همیار معلم روی اخلاق زیستمحیطی دانش آموزان متوسطه دوم». نشریه علوم تربیتی، سال بیست و نهم شماره 2.
حسین پور، آزاده و همکاران (1398). «شناسایی و تحلیل مؤلفه‌های حفاظت از محیطزیست توسط مدارس با استفاده از تکنیک دلفی فازی». نشریه مطالعات علوم محیطزیست، سال چهارم شماره 3.
حسینلو، فرهاد (1399). «اخلاق زیست محیطی در آموزش مهندسی: یک حلقه مفقوده». فصلنامه آموزش مهندسی ایران، پیاپی 88.
خدادادی تیرکلایی، هانیه و همکاران (1401). «طراحی و اعتباریابی الگوی برنامه درسی اخلاق زیستمحیطی مبتنی بر نظم خودجوش در دوره متوسطه دوم». نشریه رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، سال سیزدهم شماره 6 (پیاپی 58).
خدامی پور، احمد و جعفری، محبوبه (1402). «گسترش مسئولیتپذیری اجتماعی و زیستمحیطی شرکت». نشریه مطالعات مدیریت توسعه سبز، سال دوم شماره 1 (پیاپی 3).
خسروی پور، بهمن و سواری ممبنی، آمنه (1401). «ترویج اخلاق زیست محیطی با تأکید بر تغییر شیوه زندگی». فصلنامه انسان و محیط زیست، سال بیستم شماره 2 (پیاپی 61).
خیزاب، ریحانه و عیدی، فاطمه (1398). «رابطه زیستمحیطی فرهنگ و رفتار با نقش مداخله‌گر جنسیت بر قصد خرید اخلاقی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال چهاردهم شماره 4 (پیاپی 51).
دشتکی، نجمه و همکاران (1400). «تبیین اخلاق زیستمحیطی شهروندان در تعالی محیطزیست: ارائه مدل مفهومی». فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، پیاپی 44.
رحیمی، یداله و همکاران (1400). «طراحی مدل ساماندهی منابع انسانی با رویکرد اخلاق زیستمحیطی سبز در سازمان‌های دولتی ایران». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال شانزدهم شماره 4 (پیاپی 59).
رستمی، کمال و صالحی، لاله (1399). «ارتقاء سطح مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتهای تعاونی روستایی شهرستان کامیاران در قبال محیط زیست». تعاون و کشاورزی، سال دهم، شماره ۳۷.
رضازاده جودی، محمدکاظم و حیدری، کورش (1398). «رویکرد اخلاق زیستمحیطی بر اساس آیات قرآنی و مبانی حکمت صدرایی در جهت برون‌رفت از بحران محیطزیست». فصلنامه مطالعات قرآنی، پیاپی 40.
رضائی، فاطمه و همکاران (1402). «بررسی رابطه بین اخلاق و شکاف خطمشیهای عمومی درحوزه محیط زیست». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال هجدهم، شماره 2 (پیاپی 65).
زارعی، قاسم و همکاران (1397). «تأثیر حساسیت مذهبی شهروندان بر اخلاق زیستمحیطی». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 28.
سجاسی قیداری، حمدالله و عرب تیموری، یاسر (1397). «سنجش و تحلیل مسئولیت پذیری اجتماعی روستاییان به حفظ محیط زیست». نشریه مسائل اجتماعی ایران، سال نهم شماره 1 (پیاپی 24).
سجاسی قیداری، حمدالله و همکاران (1398). «کسب و کارهای مسئولانه: سنجش سطح مسئولیت پذیری زیست محیطی صاحبان اقامتگاههای بومگردی مطالعه موردی: خراسان رضوی». نشریه برنامه ریزی و توسعه گردشگری، پیاپی 31.
سلیمزاده، سهراب و شاملو، سوده (1401). «تعهدات دولتها در قبال آلودگیهای محیطزیست دریایی با تأکید بر اخلاق زیستمحیطی و کنوانسیون حقوق دریاها». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 61).
سلیمانپور عمران، محبوبه و همکاران (1399). «اثربخشی آموزشهای شهروندی بر کارکنان شهرداری بجنورد و تاثیرات آن بر مسئولیتپذیری اجتماعی و مهارتهای اجتماعی و زیست محیطی». مجله محیطزیست و توسعه فرابخشی، پیاپی 66 .
سلیمانی، عبدالرحیم (1401). «اخلاق زیستمحیطی در متون مقدس ادیان ابراهیمی». نشریه دین و دنیای معاصر، سال نهم شماره 1 (پیاپی 16).
سنگنیان، مونا و همکاران (1400). «تأثیر ارزشها، نگرشها و اخلاق زیست محیطی بر رفتارهای زیستمحیطی دامداران عضو تعاونیهای مرتعداری در شهرستان گنبدکاووس». نشریه تعاون و کشاورزی، سال دهم شماره 38.
شاورانی، مسعود (1401). «کارکرد منش بندگی بر اخلاق اجتماعی و محیط زیست از نگاه تصوف اسلامی». پژوهشنامه ادیان، سال شانزدهم شماره 1 (پیاپی 31).
شاه ولی، منصور و معزی، سیده فاطمه (1401). «تحلیل مضامین مفهومی آموزش عالی الهی محیطزیست برای تربیت حکیمانه اخلاق زیستمحیطی در دانشگاه‌ها». فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، پیاپی 92.
شایان، حمید و همکاران (1400). «بررسی و تحلیل سطح مسئولیتپذیری کارآفرینان گردشگری روستایی (مطالعه موردی: شهرستان بینالود)». نشریه مطالعات مدیریت گردشگری، پیاپی 54.
شفائی مقدم، الهام (1401). «بررسی نقش میانجی‌گری مسئولیتپذیری در رابطه بین ارزش نوع‌دوستی و رفتار شهروندی محیط زیستی». محیطزیست و توسعه فرابخشی، شماره 7 (76).
شمسی پاپکیاده، سیده زهرا و سرمدی، محمد سینا (1398). «ارزیابی درونی کردن ارزش های زیست محیطی در نظام آموزش و پرورش». فصلنامه انسان و محیط زیست، سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 49).
شیرواند، محسن (1398). «اندیشۀ تجلی؛ طرح نظریۀ معنویت زیستمحیطی». مجله انوار معرفت، سال هشتم شماره 2 (پیاپی 17).
صالحی، صادق (1399). «سنجش وضع مسئولیتپذیری جامعه روستایی نسبت به محیطزیست و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی: استان مازندران)». نشریه توسعه محلی (روستایی - شهری)، سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 22).
صیدی، محمدرضا و همکاران (1398). «مدلیابی عوامل مؤثر بر رفتار اخلاقی زیستمحیطی روستاییان با تأکید بر نظریه ارزش-عقیده-هنجار (موردمطالعه: دهستان‌های علیشروان و میش خاص در بخش سیوان از توابع شهرستان ایلام)». تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 2، شماره 4.
صیدی، محمدرضا و همکاران (1399). «تبیین عوامل موثر بر رفتار اخلاقی زیستمحیطی روستائیان از نظر کارشناسان سازمان های جهاد کشاورزی و محیط زیست استان خوزستان». مجله پژوهشهای ترویج و آموزش کشاورزی، سال سیزدهم شماره 1 (پیاپی 49).
طاهرپور، کامران و همکاران (1398). «واکاوی عوامل مؤثر بر رفتار اخلاقی در قبال محیطزیست». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 32.
طاهری، مسعود و همکاران (1399). «بررسی اصول اخلاقی و حقوقی زیستمحیطی در قراردادهای نفتی». مجله پژوهشهای اخلاقی، سال یازدهم شماره 2 (پیاپی 42).
عباسی، رسول و همکاران (1400). «شناسایی پیشران های قصد خرید سبز با تأکید بر رعایت اخلاق زیست محیطی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال شانزدهم شماره 2 (پیاپی 57).
علیزاده، ابوالفضل و همکاران (1399). «تحلیل رابطه ترویج اخلاق زیستمحیطی با ابعاد رفتار شهروندی سبز و عملکرد زیستمحیطی در شرکتهای تولیدی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال پانزدهم شماره 3 (پیاپی 54).
عموزاد خلیلی، جواد و همکاران (1400). «ارائه الگوی رفتار شهروندی زیستمحیطی با تاکید بر عواطف اخلاقی در صنایع تولیدی استان مازندران». مجله پژوهشهای اخلاقی، سال دوازدهم شماره 2 .
غلامپور، سعید و همکاران (1401). «طراحی منظر راه و اخلاق زیستمحیطی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال هفدهم شماره 1 (پیاپی 60).
فتحی، هومن و همکاران (1401). «تعهدات دولتها در قبال آلودگیهای محیط زیست دریایی با تأکید بر اخلاق زیستمحیطی و کنوانسیون حقوق دریاها». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 61).
فرضی، نکیسا و فرخیان، فروزان (1398). «اخلاق زیست محیطی کارکنان صنایع». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال چهاردهم شماره 3 (پیاپی 49).
فیروزفر، ایرج و همکاران (1400). «تدوین مدل اندازهگیری پرسشنامه اخلاق زیستمحیطی». نشریه پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، سال هشتم شماره 32 .
فیلی، اردلان و همکاران (1400). «ارتباط دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی با توسعه اخلاق زیستمحیطی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال شانزدهم شماره 4 (پیاپی 59).
قاسمی، علی‌اصغر و شاه ولی، منصور (1398). «پارادایم دینی (اسلامی) آموزش صیانت از منابع طبیعی». فصلنامه مجلس و راهبرد، پیاپی 97.
قریشی، سیدعلی (1401). «نگاهی بر مبانی فرهنگی و اخلاقی محیطزیست به منظور طراحی تلفیقی محتوای آموزشی و ارائه الگوی مطلوب در نظام آموزش از دور (مطالعه موردی کتاب هدیه آسمانی دوره ابتدایی)». نشریه مدیریت شهری، پیاپی 68.
قلیزاده شاوون، سیده فاطمه و همکاران (1400). «تمایل به مشارکت در حفاظت از محیطزیست و عوامل مؤثر بر آن (موردمطالعه: شهروندان تهرانی متولد دهه 80 و دهه 50)». فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی شهری، پیاپی 40.
کچویان، حسن و کریمی، جلیل (1385). «پوزیتیویسم و جامعه شناسی در ایران». نامه علوم اجتماعی، جدید(پیاپی 28).
کریمی، مرضیه و همکاران (1397). «بررسی رابطه سرمایه‌های اجتماعی، تعهد سازمانی و رفتار فرانقشی در محیطزیست». نشریه مدیریت محیطزیست و توسعه پایدار، سال دوم شماره 4 (پیاپی 6).
کریمی، مهدی (1400). «تبیین مفهومی اکولوژی صلح». فصلنامه آمایش سیاسی فضا، دوره 4، شماره 4.
کشکولیان، اسماعیل و همکاران (1398). «جرائم زیست محیطی و راهکارهای پیشگیری از آن». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 32.
کولیوند، حجت اله (1402). «ارزیابی فراتحلیل مقالات آسیب‌شناسی طرح‌های توسعه شهری در ایران». نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، دوره 14، شماره 1.
لطیفی نیا، اکرم و همکاران (1401). «استفاده از مدل ارزش-باور-هنجار برای بررسی رفتار حفاظتی مبتنی بر مشارکت جامعه میزبان اکوتوریسم در جنگلهای زاگرس (منطقه مورد مطالعه: قلعه گل، لرستان)». فصلنامه پژوهشهای علوم و فناوری چوب و جنگل، دوره 29، شماره 3.
مجدی یزدی، حانیه و همکاران (1400). «سنجش سواد زیستمحیطی و رابطه آن با اخلاق زیستمحیطی». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال شانزدهم شماره 4 (پیاپی 59).
محمدزاده، شیما و سلیمان پور عمران، محبوبه (1399). «بررسی میزان تأثیر آموزش شهروندی بر مسئولیتپذیری اجتماعی، مهارت زیستمحیطی و مهارت اجتماعی». فصلنامه علوم و تکنولوژی محیطزیست، سال بیست و دوم شماره 11 (پیاپی 102).
محمودی، سیروس (1397). «تحلیل محتوای کتابهای درسی هدیه‌های آسمان دوره ابتدایی از نظر توجه به اخلاق زیستمحیطی». نشریه مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، سال سوم شماره 8.
محمودی، سیروس (1398). «بررسی جایگاه اخلاق زیستمحیطی در کتابهای درسی دوره متوسطه اول». نشریه مطالعات اخلاق کاربردی، سال نهم شماره 36.
مشهدی، علی (1400). «تاملی بر چالشهای اخلاقی مدرنیته در مواجهه با حقوق محیط زیست». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 36.
موسوی، سیدحسین و همکاران (1398). «بررسی الگوهای اخلاق زیستمحیطی از منظر آرا و رویه‌های قضایی در نظام بین‌الملل». مجله پژوهشهای اخلاقی، سال نهم شماره 4 (پیاپی 36).
مولایی، یوسف (1386). «نسل سوم حقوق بشر و حق به محیطزیست سالم». فصلنامه حقوق، دوره 37، شماره 4.
مهدوی، داوود و همکاران (1398). «تحلیل نگرش و رفتار زیستمحیطگرایانه جوامع عشایری پس از اجرای طرح مدیریت مشارکتی جنگل و مرتع نمونه مطالعه: بخش بازفت استان چهارمحال و بختیاری». نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال سی‌ام شماره 2 (پیاپی 74).
مؤمنی، ناصر و موحدی، محمدجواد (1401 ). «مبانی جهان شناختی اخلاق زیستمحیطی در اندیشه صدرالمتالهین». نشریه مطالعات اخلاق کاربردی، سال دوازدهم شماره 47.
میرکمالی، علیرضا و همکاران (1399). «جرائم زیست محیطی و پیشگیری از ضررهای زیستی در سنجه جرم شناسی فرهنگی سبز». فصلنامه اخلاق زیستی، پیاپی 35.
نمامیان، پیمان و طیبی، سبحان (1400). «مطالعه تطبیقی سنجه‌های فقهی و اخلاقی اسلام در حفاظت کیفری از محیطزیست جهانی». نشریه فقه جزای تطبیقی، سال یکم شماره 4.
نوری، سیمین درویش و همکاران (1397). «بررسی تأثیر ویژگیهای فردی و طبقه اجتماعی در رفتار مسئولانه زیستمحیطی». نشریه مدیریت محیطزیست و توسعه پایدار، سال دوم شماره 3 (پیاپی 5).
نیکخواه، هدایت الله و همکاران (1399). «نقش شهروندان در مواجهه با بحران‌های زیستمحیطی». نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال یازدهم شماره 1.
یاسمی، مهدی و همکاران (1401). «اخلاق زیستمحیطی: نقش مصرف انرژی تجدیدپذیر در حفاظت محیطزیست با تأکید بر حسابداری خلاق». فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 61).
یزدان پناه، مسعود و همکاران (1400). «ارزیابی اثرات ویژگیهای اقتصادی- اجتماعی و روانشناختی بر پذیرش رفتارهای سازگاری با کم آبی». مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی، سال سیزدهم شماره 3.
Attfield, R. (2018). Environmental ethics: a very short introduction. Oxford University Press.
Cima, E. (2022). "The right to a healthy environment: Reconceptualizing human rights in the face of climate change". Review of European, Comparative & International Environmental Law, 31(1), 38-49.
Oswald Spring, Ú. Brauch, H. G, Tidball K. G. (2013). Expanding Peace Ecology: Peace, Security, Sustainability, Equity and Gender: Perspectives of IPRA’s Ecology and Peace Commission. Springer Science & Business Media.
Rolston III, H. (2020). A new environmental ethics: the next millennium for life on earth. Routledge.
Kopnina, H. (2018). "Education for sustainable development (ESD): The turn away from environment in environmental education?". Environmental Education Research, 18(5), 699-717.
)